Główną metodą stosowaną w nauczaniu dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym w grupach edukacyjnych Ośrodka Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczego jest metoda ośrodków pracy. Opracowana została przez M. Grzegorzewską. Opiera się ona na zainteresowaniach dziecka i jest dostosowana do jego możliwości i potrzeb. Metoda ośrodków pracy jest sposobem na wykształcenie w dziecku umiejętności obserwowania, patrzenia, rozumienia i badania środowiska, które je otacza, a także zjawisk przyrodniczych i społecznych w nim zachodzących. Metoda ta przez całościowe nauczanie pozwala łączyć działanie dydaktyczne i rewalidacyjne. Jest to ważne ze względu na indywidualne możliwości dziecka z upośledzeniem umysłowym, które ma trudności w różnicowaniu, abstrahowaniu, uogólnianiu i wiązaniu logicznych całości, tworzeniu pojęć, samodzielnym myśleniu oraz orientacji w nowej sytuacji.

Metoda ta opiera proces nauczania na aktywności uczniów. Organizacja zajęć oparta jest na systemie lekcyjnym ale nie ma sztywno określonych przerw. Najczęściej o przerwach decydują objawy zmęczenia dzieci lub przejście od jednego typu aktywności do drugiego. Program jest zaplanowany i zgodny ze znajomością potrzeb dziecka. Najważniejszym punktem programu nauczania jest poznawanie rzeczywistości, służące ogólnemu rozwojowi dziecka, a nie bezmyślnemu nagromadzeniu informacji. Praca metodą ośrodków pracy polega na rozszerzaniu wiadomości o otaczającym świecie, o przyrodzie i życiu społecznym.

Podstawową zasadą poznawczą jest tutaj aktywność dziecka, która daje możliwość kontrolowania zdobytych wiadomości przez ich zastosowanie w praktyce. Metoda ta uczy widzenia, obserwowania, myślenia, rozumienia zjawisk przyrodniczych i społecznych. Dzięki systematyczności i ciągłości w układzie materiału, poznaniu za pomocą wszystkich analizatorów oraz powiązaniu teorii z praktyką sprzyja ona rozwojowi mechanizmów poznawczych.

W metodzie ośrodków pracy treści nauczania są czerpane ze środowiska społeczno-przyrodniczego i obejmują takie działy tematyczne jak:

1. Pory roku i związane z nimi zmiany zachodzące w przyrodzie;

2. W szkole i w klasie, otoczenie szkoły oraz droga do niej;

3. Dom rodzinny dziecka, życie w rodzinie i mieszkanie;

4. Miejsce zamieszkania i okolice, urzędy, zawody, zabytki, itp.;

5. Tematy okolicznościowe związane ze świętami i wydarzeniami w szkole i w klasie.

W tej metodzie występuje korelacja pomiędzy treściami z różnych przedmiotów: język polski, matematyka, środowisko społeczno-przyrodnicze oraz możliwość ekspresji za pomocą słów, muzyki, plastyki i prac ręcznych. Metoda umożliwia rozwijanie zainteresowań i sprawności fizycznej oraz rozwija kontakty z kolegami i uczy współżycia w grupie rówieśniczej.

Planując pracę należy określić cele dydaktyczno-wychowawcze, które powinny być związane z tematyką zajęć. Czytanie, pisanie i liczenie nie powinny być traktowane jako podstawowe, ale powinno się je stosować w miarę potrzeb, zgodnie z logiką nauczanych treści, potrzebami programu i możliwościami uczniów. Zajęcia w jednym dniu tworzą podstawową jednostkę dydaktyczną czyli dzienny ośrodek pracy, który jest prowadzony przez nauczyciela danej klasy. Nauczyciel wychodzi od jednego zagadnienia, które stanowi centrum, wokół którego są inne bezpośrednio z nim powiązane. Opracowywany szczegółowy temat w ciągu dnia stanowi fragment ogólnego zagadnienia. Ośrodki okresowe składają się z tygodniowych ośrodków pracy, te z kolei z dziennych ośrodków.

Nauczyciel planujący ośrodek ma za zadanie uświadomić sobie czego chce nauczyć w danym dniu, jak to zrobi, jakie emocje chce wywołać i jakie umiejętności utrwalić. Powinien zaplanować formy i metody pracy oraz odpowiednio dobrać materiał poglądowy, zaplanować wycieczkę, itp.

Należy dbać o to, aby zajęcia były zorganizowane racjonalnie, by dziecko miało odpowiednią ilość czasu na zadanie, chwilę odpoczynku, a jego wysiłek przeplatany był z zabawą i ćwiczeniami relaksacyjnymi. Należy wziąć pod uwagę indywidualne cechy uczniów, ich możliwości, zainteresowania oraz tempo pracy. Bardzo ważne są też warunki w jakich prowadzone są zajęcia - sala powinna być odpowiednio wyposażona w środki dydaktyczne.

W realizacji każdego z ośrodków pracy obowiązują zasady:

- poznanie ludzi, zwierząt i zjawisk w ich środowisku;

- jak najdalej idąca wszechstronna konkretyzacja przedmiotów i zjawisk;

- ciągłość tematyki i stopniowanie trudności;

- dostarczanie małej ilości wrażeń przy każdej obserwacji;

- pozostawianie dziecku odpowiedniej ilości czasu na obserwowanie w zależności od indywidualnych potrzeb;

- wdrażanie ucznia do samodzielności poznawczej;

- stosowanie obserwacji kierowanych wtedy, gdy dzieci nie zwracają uwagi na charakterystyczne właściwości przedmiotów czy zjawisk;

- wyróżnianie najistotniejszych cech przy dokonywaniu syntezy;

- odnawianie zdobytych wiadomości przy innych ośrodkach pracy;

- uwzględnianie charakterystycznych cech i proporcji przedmiotów w modelowaniu i innych pracach ręcznych.

W metodzie ośrodków pracy wyróżnia się 5 etapów:

1. Zajęcia wstępne;

2. Obserwacja;

3. Kojarzenie;

4. Ekspresja;

5. Zajęcia końcowe

Zajęcia wstępne to pierwszy etap dziennego ośrodka pracy. Ich celem jest przygotowanie dziecka do dnia pracy poprzez:

- rozładowanie napięć psychicznych uczniów, uspokojenie nadpobudliwych, uaktywnianie dzieci apatycznych;

- pogłębianie rozwoju dziecka, usprawnianie fizyczne;

- wyrabianie umiejętności obserwacji otaczającego środowiska i zmian, które w nim zachodzą;

- kształtowanie pojęć związanych z pogodą, jej zmianami, pojęć czasowych i przestrzennych;

wyrabianie nawyków, umiejętności korzystnych z punktu widzenia rewalidacji, np. wyrabianie - nawyków związanych z higieną i samoobsługą.

Zajęcia wstępne obejmują:

1. Zajęcia porządkowe - powitanie, lista obecności, ustalenie daty;

2. Obserwacja zmian przyrodniczych i analiza stanu pogody - prowadzenie kalendarza pogody;

3. Ćwiczenia ruchowe związane z tematem dnia, gry i zabawy ruchowe ze śpiewem;

4. Ustalenie celu i tematu zajęć

Ważne jest aby zajęcia wstępne występowały w każdym dniu pracy. Czas zajęć wstępnych ulega stopniowemu skracaniu. Nauczyciel ma swobodę w organizowaniu tych zajęć. Jednak wskazane jest:

- swobodna organizacja zajęć wstępnych z uwzględnieniem potrzeb dzieci i okoliczności pracy;

- przestrzeganie zasady indywidualizacji w podejściu do uczniów;

- traktowanie zajęć wstępnych jako jednego z wycinków całokształtu pracy nad rozwojem dziecka.

Bardzo ważne jest aby te zajęcia rozbudzały zainteresowanie ze strony dziecka.

Kolejnym etapem w metodzie ośrodków pracy jest obserwacja. Ma ona na celu poznanie nowego materiału poprzez wdrażanie dziecka do zdawania sobie sprawy z otaczających je zjawisk, zetknięcie się z pracą ludzką oraz przedmiotami i zjawiskami w ich środowisku naturalnym. Proces poznania zaczyna się od obserwacji spontanicznej czyli dowolnej, kiedy dzieci mogą zaspokoić swoją ciekawość. Następnym elementem jest obserwacja ukierunkowana, gdy dzieci dokładniej poznają dany przedmiot lub zjawisko.

U uczniów z upośledzeniem umysłowym odbiór bodźców z otaczającego ich świata nie przebiega prawidłowo. Przedmioty pojmowane są w sposób odbiegający od rzeczywistości, ich uwaga jest kierowana na zjawiska uboczne, spostrzeżenia są mało istotne i niedokładne, umiejętność analizy i syntezy jest słabo rozwinięta. Dlatego najbardziej wskazane w pracy z uczniami upośledzonymi umysłowo jest obserwacja bezpośrednia (kierowana). Punktem wyjścia obserwacji musi być zainteresowanie, ponieważ dzieci najlepiej sobie przyswajają to co je interesuje.

Obserwacja łączy się z następnym etapem metody czyli z kojarzeniem. Ma ono za zadanie zweryfikować wcześniej poznaną wiedzę i połączyć w logiczną całość. Podczas tego etapu następuje wiązanie spostrzeżeń w czasie (bieżących z przeszłymi) i w przestrzeni (porównywanie tego co obserwuje tu i teraz z tym co dzieje się w innym miejscu). Umiejętność kojarzenia doświadczeń ma duży wpływ na rozwój moralny i społeczny dzieci. Budzi poczucie wdzięczności dla innych ludzi oraz poszanowanie pracy innych.

Następny etap metody ośrodków pracy to ekspresja, czyli wyrażanie przeżyć, zastosowanie nowo poznanych wiadomości w różnych formach działania. Wyróżniamy różne rodzaje ekspresji:

- praktyczna - czynności samoobsługowe, przygotowanie posiłków, porządkowanie, hodowanie roślin lub zwierząt, zbieranie owoców i warzyw, modelowanie i konstruowanie;

- plastyczna - rysunek, malowanie różnymi technikami plastycznymi, wycinanki i wydzieranki;

- ruchowa - ćwiczenia ruchowe, inscenizacje, gry, zabawy;

- muzyczna - śpiewanie, zabawy rytmiczne;

- werbalna - czytanie, recytowanie wierszy, pisanie, rozwiązywanie zadań.

Podczas ekspresji nauczyciel stwarza różne sytuacje wyzwalające w uczniach aktywność, powinien kontrolować zdobyte przez nich wcześniej wiadomości i umiejętności. Uczeń podczas tych zajęć poznaje swoje zdolności, predyspozycje, trudności dlatego przy doborze formy ekspresji trzeba wziąć pod uwagę jego możliwości. W czasie ekspresji uczniowie ujawniają swoje przeżycia, przekonują się, że zdobywana wiedza może być wykorzystana w działaniu praktycznym, porównują wyobrażenia o poznanej rzeczywistości z wyobrażeniami innych, a także utrwalają zdobyte wiadomości. Ekspresja ma walory terapeutyczne. Sprzyja ona rozwojowi sprawności fizycznej i manualnej, rozwija samodzielność i aktywność uczniów, uczy wytrwałości, stwarza okazje do usprawniania i korygowania zaburzonych funkcji psychicznych, kształtowania odpowiednich postaw społecznych, a swobodna atmosfera rozładowuje napięcia. Ostatnim ogniwem metody ośrodków pracy są zajęcia końcowe, czyli podsumowanie całodziennej pracy:

1. Przypomnienie nowych wiadomości i umiejętności, sprawdzenie opanowania ich przez dzieci i utrwalenie najważniejszych dla nich na danym etapie rozwoju;

2. Ocena całodziennej pracy;

3. Załatwienie spraw, które pojawiły się w trakcie zajęć;

4. Zadanie pracy domowej;

5. Ustalenie tematu na następny dzień;

6. Pożegnanie z dziećmi.

Sposób przeprowadzenia zajęć końcowych zależy od tematu, warunków pracy oraz umiejętności i inwencji twórczej nauczyciela.

Metoda ośrodków pracy jest nie tylko metodą nauczania i wychowania, ale również jest metodą terapii pedagogicznej, metodą organizacji środowiska rewalidacyjnego, w którym wszystko powinno być dostosowane do globalnego usprawniania dziecka z upośledzeniem umysłowym. Metoda ta ma szczególne wartości usprawniające, w której każda forma aktywności zmierza do wzmocnienia elementów zdrowych lub najmniej uszkodzonych, korygowania nieprawidłowości, a także kompensowania braków i uszkodzeń już istniejących.

Metoda ośrodków pracy stwarza warunki do konkretnego poznania przedmiotów i zjawisk za pomocą wszystkich zmysłów, do stosowania wielu ćwiczeń;

- spostrzegania wzrokowego - obserwacja kształtów, kolorów, wielkości, długości, itp.;

- słuchowego - np. rozpoznawanie dźwięków;

- dotyku - np. faktura, temperatura, kształt, itp.;

- smaku - rozpoznawanie smaku słodkiego, słonego, itp.;

- węchu - np. rozpoznawanie potraw.

Poprzez obserwację i kojarzenie dzieci uczą się skupiać uwagę, doskonalą spostrzegawczość. Wyodrębniają istotne cechy przedmiotów, klasyfikują, uogólniają. Dzieci uczą się obserwowania, badania, rozumienia zjawisk przyrody i społecznych, wyciągania wniosków, oceniania czyli myślenia.

Metoda ta wyzwala w dziecku aktywność, samodzielność, dążenie do lepszych osiągnięć. Motywuje do przezwyciężania przeszkód. Wartością rewalidacyjną tej metody jest też wdrażanie dzieci do rzetelnej pracy, dokładności oraz poczucia odpowiedzialności za nią. Kształtuje osobowość dziecka, wprowadza w nurt życia, które je otacza. Wymagania powinny być dostosowane do możliwości danego dziecka co budzi w nim wiarę we własne siły oraz radość. Rozwija zamiłowanie do pracy, wzmaga zainteresowanie zjawiskami życia, budzi dążenie do czynnej, twórczej reakcji.

Ekspresja pozwala na zastosowanie poznanej wiedzy w praktyce, wyrażanie się w pracy twórczej. Rozwija u dzieci empatię, konieczność pomocy, solidarności i wyrozumiałości. Dziecko zaczyna rozumieć, że zaspokojenie własnych potrzeb jest uzależnione od innych.

Rewalidacyjna wartość metody ośrodków pracy wynika z powiązania jej z życiem, ośrodki pracy zaczerpnięte z coraz szerszych kręgów życia pozwalają na dokładne jego poznanie i prawidłowe wrastanie w nie. Treści emocjonalne są bliskie dziecku i pobudzają go do wysiłku i aktywnej postawy, stwarzają warunki do dobrej adaptacji w środowisku. Sposób opracowywania ośrodków jest zbliżony do postępowania człowieka w życiu i opiera się na spostrzeganiu, abstrakcyjnym myśleniu i zastosowaniu wiedzy w praktyce.

Poprzez tą metodę dzieci uczą się korzystania ze wszystkich zmysłów. Podczas abstrakcyjnego myślenia uczą się rozkładania złożonych zjawisk na elementy prostsze i ponownego ich składania w całość (analiza i synteza), porównywania ich, oceny oraz logicznego wiązania w całość. W ten właśnie sposób są tworzone u dzieci z upośledzeniem umysłowym pojęcia, uczą się one planować swoje postępowanie. Stosowanie nabytych wcześniej wiadomości w praktyce czyli ekspresja uczy prawidłowego posługiwania się słowem w mowie i piśmie, przez rysunek, prace ręczne, rozwija sprawność manualną oraz funkcjonowanie centralnego układu nerwowego.

Metoda stwarza warunki do kształtowania właściwych postaw społecznych. Uczymy dziecko dokładności, pomysłowości, poszanowania pracy innych oraz współpracy z innymi. Nauczyciel poprzez stwarzanie miłej i pełnej bezpieczeństwa atmosfery lepiej poznaje możliwości, potrzeby i chęci dziecka. Metoda pozwala na dokonanie obserwacji dzieci w toku zajęć aby najskuteczniej dokonać zmiany w jego postępowaniu.

Bibliografia:

1. G. Tkaczyk, T. Serafin "Poradnik metodyczny dla nauczycieli kształcących uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych" MEN Warszawa 2001r.

2. A. Kosińska, A. Polak, D. Żiżka "Uczę metodą ośrodków pracy" WSiP Warszawa 1999 r.

3. Z. Sękowska "Pedagogika specjalna" PWN Warszawa 1985 r.

autor: Renata Szewera