Wierząc, że każde dziecko, nawet najbardziej pasywne, można zachęcić do przejawiania własnej inicjatywy i aktywności, Christopher Knill, we współpracy z żoną, Marianną Knilla, opracował Programy Aktywności- Świadomość Ciała, Kontakt  i Komunikacja, przeznaczone do pracy z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi o różnym poziomie rozwoju intelektualnego i z różnymi rodzajami niepełnosprawności fizycznej.

Programy Aktywności, opracowane przez M. i Ch. Knilla, stanowią ramy, wokół których rozwija się kontakt społeczny, ruch i zabawa. Mogą także stanowić bazę wyjściową dla rozwoju rozumienia i używania języka. "Podstawowym założeniem jest stwierdzenie, że rozwój człowieka uzależniony jest od zdolności nabywania, organizowania i wykorzystania wiedzy o sobie. Zależy on zatem od sposobu, w jaki ludzie zaznajamiają się ze swoim ciałem i uczą się jak go używać".

Uczniowie mają trudności w nabywaniu i doświadczaniu podstawowych informacji o sobie. Powoduje to ograniczone interakcje ze środowiskiem, co w efekcie prowadzić może do wykształcenia zaburzonego obrazu własnego ciała. Brak kontroli nad ruchami i poważne problemy w komunikacji mogą być przyczyną braku poczucia bezpieczeństwa i zaburzeń emocjonalnych, co z kolei hamuje możliwości normalnego rozwoju.

Aby temu zapobiec należy rozwinąć świadomość ciała czyli przeświadczenie o istnieniu:

- ciała jako całości

- poszczególnych części ciała i ich powiązań z innymi

- faktu, że różne części ciała mogą być używane w różny sposób

- powiązania ciała z innymi ludźmi, przedmiotami i przestrzenią.

Wymaga to stworzenia bezpiecznego środowiska, w którym udaje się skoncentrować uwagę dziecka, wywoływać jego naturalną aktywność i kierować nią.

Programy Aktywności "pomagają dziecku doświadczać jego ciała jako jedności i wspomagają rozwój wyobrażenia ciała wtedy, gdy dziecko nie jest zdolne do używania swojego ciała aktywnie."

Ich zaletą jest zabawowa forma muzyczno- ruchowa. W zabawie takiej każdy wykonywany ruch jest prosty, ma określony cel, wyznaczona jest jego długość i charakter. Dziecko uczy się rozpoznawać muzykę, kojarzy ją z ruchem fizycznym i ma satysfakcję z prawidłowego wykonania ruchu adekwatnie skojarzonego z muzyką. Sukces pozytywnie wpływa  na samopoczucie dziecka i zwiększa poziom spontaniczności jego zachowań. Pod wpływem sukcesu poprawia się koncentracja uwagi i pamięć. Zabawa muzyczno- ruchowa oddziałuje na uzyskanie równowagi psychicznej, zwiększa zdolność do szybkiego i precyzyjnego zapamiętywania ruchów, przyczynia się do uzyskania dobrej koordynacji nerwowo- mięśniowej.

Muzyka jako element stymulujący i podwyższający uwagę, w realizacji Programów Aktywności, odgrywa znaczącą rolę. Dzięki słuchaniu specjalnego tonu sygnatury muzycznej na początku i na końcu każdego programu, dziecko uczy się rozpoznawać sytuację a to z kolei przygotowuje do łączenia jej z określoną aktywnością. W ten sposób tworzy się warunki, w których dziecko może być uważane i czuć się zupełnie bezpiecznie.

Żadna przewidziana programem aktywność nie powinna być wykonywana mechanicznie. Jeśli dziecko ma złe wyobrażenie swojego ciała, poprzez wykonywanie mechanicznych ruchów, utrwala błędny obraz samego siebie. Dlatego tak ważna jest wrażliwość   i elastyczność osoby prowadzącej, umiejętność odczytywania potrzeb i możliwości dziecka, a także jego umiejętności komunikacyjne.

Programy powinny być przeprowadzane regularnie i, jeśli to możliwe, o tej samej porze dnia. Ta konsekwencja i systematyczność powinny pomóc dzieciom dobrze poznać okoliczności ich stosowania i zapewnić poczucie bezpieczeństwa. Wskazane jest aby wybrać taką porę dnia, kiedy dziecko jest optymalnie ożywione.

Ważną kwestią jest również wybór odpowiedniego miejsca do ćwiczeń i zaplanowanie wyposażenia. Pomieszczenie, w którym ma odbywać się aktywność powinno dawać poczucie bezpieczeństwa, spokój i relaksację. Są to najważniejsze czynniki, dzięki którym mogą być budowane pozytywne relacje między prowadzącym a dzieckiem.

W pierwszych trzech programach wymagane jest aby dziecko miało własną matę  do ćwiczeń. Powinna być wystarczająco duża by mogli na nie usiąść wspólnie prowadzący   z dzieckiem.

Aktywności rozpoczynają się od rozłożenia maty na podłodze w, wybranym przez dziecko miejscu (jeśli jest do tego zdolne). Są dzieci, które mogą nie chcieć siedzieć na podłodze   a bezpieczniej czują się  np. na określonym krześle, materacu itp. Takie preferencje dzieci uwzględnia zarówno Program Wprowadzający jak i Program SPH.

Dzięki Programom dziecko staje się świadome powiązań pomiędzy własnymi ruchami a obecnością osoby prowadzącej. Pełna świadomość ciała uzależniona jest jednak  od doświadczania własnych ruchów w relacji z wieloma ludźmi, przedmiotami, sytuacjami. Podstawą jest to, że dziecko ma możliwość zaplanowanego i systematycznego doświadczania ruchów. " Dziecko musi być świadome wykorzystania swoich rąk, nóg, ust, ramion, stóp i całego swojego ciała podczas używania ich w tak zupełnie prostych czynnościach jak jedzenie i ubieranie oraz podczas zabawy i w komunikacji z innymi."

Połączenie usprawniania fizycznego dziecka z Programami Knillów może przynieść nie tylko poprawę jego rozwoju motorycznego, ale również:

- zmniejszenie liczby zachowań autoagresywnych i zachowań stereotypowych

- wzrost świadomości ciała i wyodrębnianie jego części

- wzrost pewności siebie i nawiązanie bardziej pozytywnych relacji z otaczającym światem

- wzrost umiejętności określania osobistej przestrzeni podczas relacji z innymi

- wzrost uwagi i otwartości na sygnały płynące z otoczenia (w tym szczególnie na sygnały pozawerbalne)

- rozpoznawanie sygnałów i następujące po nich aktywności

- wzrost współpracy i stopniowe przejmowanie inicjatywy.

Zanim program zostanie rozpoczęty, prowadzący  musi być właściwie przygotowany, sprawdzić, czy odtwarzacz i płyty CD są w porządku, czy mata leży na właściwym miejscu, czy podłoga jest czysta. Komentarz jest po to nagrany na taśmie, aby dostarczał odpowiedniej informacji o każdej aktywności. W przerwach pomiędzy kolejnymi czynnościami prowadzący powinien aktywnie przygotować dziecko do następnego zadania. Dziecku powinno pomóc zrozumienie powiązań istniejących pomiędzy językiem, muzyką, aktywnością i ruchami własnego ciała. Dlatego bardzo ważne jest, aby mówić wyraźnie o każdej aktywności, używać starannie w sposób wrażliwy i zróżnicowany swojego głosu, aby skoncentrować i wzmocnić uwagę dziecka. Świadome używanie głosu, intonacji, kontakt fizyczny i ruchowy komunikują więcej i dobitniej niż tylko słowa. Dzięki min nawet dzieci na wczesnym etapie rozwoju komunikacji powinny być zdolne do zrozumienia intencji dorosłego. Postępując w ten sposób, prowadzący ma stworzone podstawy, dzięki którym aktywna komunikacja i znaczące używanie języka przez dziecko mogą stopniowo wzrastać.

Podczas realizacji dwóch pierwszych programów pomiędzy kolejnymi aktywnościami  powinna być wprowadzona przerwa trwająca około 12 sekund. Jeśli dla wypracowania następnej aktywności dziecko potrzebuje więcej czasu, należy zatrzymać odtwarzanie programu.

"Programy Aktywności" opracowane przez M. i Ch. Knillów zawieraja cztery programy, oznaczone kolejno numerycznie, Program Wprowadzający oraz Program Specjalny, zaadaptowany dla potrzeb dzieci bardziej niesprawnych fizycznie, oznaczony symbolem SPH.

Aktywności zawarte w każdym programie powinny następować kolejno po sobie. Są to następujące aktywności:

Program Wprowadzający - w przybliżeniu 8 minut.

- Kołysanie

- Wymachiwanie rękoma

- Pocieranie dłoni

- Klaskanie

- Głaskanie głowy

- Głaskanie brzucha

- Relaksacja

Program 1 - w przybliżeniu 15 minut

- Kołysanie

- Wymachiwanie rękoma

- Zginanie i rozprostowywanie rąk

- Pocieranie dłoni

- Zaciskanie i otwieranie dłoni

- Ruchy palców

- Klaskanie

- Głaskanie głowy

- Głaskanie policzków

- Głaskanie łokci

- Głaskanie brzucha

- Przewracanie się (padanie)

- Relaksacja

Program 2 - w przybliżeniu 15 minut

- Kołysanie

- Klaskanie

- Głaskanie brzucha

- Głaskanie ud

- Głaskanie kolan

- Głaskanie palców u nogi

- Wiosłowanie

- Pocieranie stóp

- Poruszanie palcami u nóg

- Poruszanie nogami

- Leżenie na plecach

- Obracanie się z pleców na bok

- Obracanie się z pleców na brzuch

- Relaksacja

Program 3 - około 20 minut

- Leżenie na brzuchu

- Leżenie na plecach

- Obracanie się z pleców na brzuch

- Obracanie się z brzucha na plecy

- Poruszanie nogami

- Czołganie się na brzuchu

- Raczkowanie

- Klęczenie i spacerowanie na kolanach

- Upadanie z pozycji klęczącej

- Odpychanie i przyciąganie

- Relaksacja

Program 4 - około 20 minut

- Leżenie na brzuchu

- Leżenie na brzuchu i mruganie oczyma

- Leżenie na plecach z rękoma wokół karku

- Poruszanie nogami (jazda rowerem)

- Odbijanie się na siedzeniu

- Kręcenie się wokół siedzenia

- Ślizganie się na siedzeniu

- Podnoszenie się i stanie bez ruchu

- Podnoszenie ramion- jednego, a potem obu jednocześnie

-  Podnoszenie jednocześnie- jednej reki i nogi

- Stawanie przed kimś

- Podbieganie do- szybko i delikatnie

- Spacerowanie- wolno i ciężko

- Spacerowanie- wolno i delikatnie (po cichu)

- Dwa i dwa (znajdź partnera)

- Odpychanie i przyciąganie

- Dowolne ruchy (taniec)

Program SPH (dla dzieci niesprawnych fizycznie) - około 25 minut

- Kołysanie (Pr.1 i 2)

- Wymachiwanie rękoma (Pr. 1)

- Pocieranie dłoni (Pr.1)

- Zaciskanie i otwieranie dłoni (Pr.1)

- Klaskanie (Pr.1 i 2)

- Głaskanie policzków (Pr.1)

- Głaskanie brzucha (Pr. 1 i 2)

- Głaskanie ud (Pr. 2)

- Ruchy stóp / nóg (Pr. 2)

- Przewracanie się (padanie) (Pr.1)

- Relaksacja (Pr.1 i 2)

Do wykonania aktywności opisanych w Programach 1 i 2 używane są różne części ciała w różny sposób. Przeprowadzenie Programu 3 wymaga znacznie większej świadomości społecznej dziecka, ruchliwości i koordynacji. Program 4 wymaga odpowiedniego poziomu świadomości ciała, większej samokontroli, wyższego poziomu rozumienia pojęciowego, koncentracji i społecznej wrażliwości.

Program 1 koncentruje się początkowo na górnej części ciała, a Program 2 na niższej połowie. Numer programów niekoniecznie wskazuje na porządek, w którym powinny być zastosowane. Potrzeby różnych dzieci są różne i dla niektórych Program 2 może być lepszym punktem startu.

Gdy określony program jest już wprowadzony, możemy zacząć stopniowo wprowadzać inny i oba mogą być używane alternatywnie. Wprowadza to zróżnicowanie i zmiany korzystne dla dziecka. Jednak ważne jest, żeby dziecko było rzeczywiście dobrze zapoznane z jednym programem, zanim zaczniemy wprowadzać drugi.

Program 1 i 2 mogą być realizowane w różnym stopniu, w zależności od zdolności dziecka do uczestniczenia w nich.  Pierwsze dwa programy mogą być nadal używane, nawet po wprowadzeniu trzeciego, ale wymagamy wówczas od dziecka, aby było uważne i przejęło inicjatywę, a także zakładamy pracę z każdym dzieckiem i wspólne działanie podczas zabawy.

Program Wprowadzający potrzebny jest po to, aby móc określić ramy programowe dla tych dzieci, które są bardzo małe albo mają niewystarczającą koncentrację uwagi, aby uczestniczyć w Programie 1 i 2. Może on być także używany jako punkt startu do pracy z dziećmi, z którymi jest bardzo trudno nawiązać kontakt i utrzymać kontakt.

Program SPH jest przeznaczony szczególnie do pracy z dziećmi, które są bardzo niesprawne fizycznie lub z takimi, które potrzebują więcej czasu na wykonanie czynności. Obejmuje on odpowiednie czynności wyselekcjonowane z Programu 1 i 2 i przeznaczono w nim więcej czasu na realizację poszczególnych aktywności. Gdy dziecko jest już zapoznane z tym programem, Prowadzący może przystąpić do używania Programu 1 i 2 zamiennie z SPH.

Program 3 oparty jest na zdolności do realizacji Programu 1 i 2. Zakłada on już pewne ramy, w których dziecko może używać swojego ciała w bardziej zintegrowany sposób, wspólnie z prowadzącym i z innymi osobami.

Program 4 powinien być używany na poziomie najbardziej zaawansowanym, niezależnie od stosowania innych programów lub jako uzupełnienie ich i rozwinięcie Programu 3.

Pracując z dzieckiem niepełnosprawnym:

1. Daj dziecku tyle czasu, ile ono potrzebuje.

2. Powstrzymaj każdą aktywność, która wywołuje stres lub napięcie.

3. Dostosuj program do indywidualnych potrzeb dziecka. Wprowadź ograniczenia konieczne ze względu na jego specyficzną niepełnosprawność. Uwzględnij doświadczenia, których ono potrzebuje.

4. Upewnij się, że ubiór nie ogranicza jego ruchów.

5. Pamiętaj, że rozwój kontaktu i komunikacji jest ważniejszy niż sam ruch.

LITERATURA

1. Marianne Knill, Christopher Knill, Programy Aktywności. Świadomość Ciała. Kontakt i Komunikacja, CMPP-P, Warszawa 1997

2. Janina Gut, Programy M.i Ch. Knillów w terapii dzieci z zaburzeniami w rozwoju, Rewalidacja, Zeszyty problemowe CMPP-P MEN, 1/97

autor:  Ewa Ryszczuk